Był perłą i wyjątkiem wyodrębnionym z chaosu swoich dziejów i przeżyć - z Marią Gutowską, córką Czesława Niemena rozmawia Sławek Orwat

Czesław Niemen w Wasiliszkach 1979r.

- Zgodzi się Pani ze mną, że w przebogatej biografii Czesława Niemena najważniejszym momentem był rok 1958, kiedy to w ramach ostatniej fali przesiedleń Polaków z Kresów Wschodnich rodzina Wydrzyckich zdecydowała się na repatriację? Dlaczego Pani tato czekał z tą decyzją tak długo?

Czesław Wydrzycki w kożuszku w Wasiliszkach

- Jeśli prawdziwe jest twierdzenie, że los człowieka kształtuje się wraz z powstaniem jakiejś zapalnej myśli w nim - myśli, która rozwija ideę, to na losie Czesława Wydrzyckiego zaważyło lato 1957 roku. Z pierwszą turą repatriacji tuż po wojnie w latach 40-tych wyjechał do Polski stryj Czesława - Józef Wydrzycki wraz z żoną i dwoma synami - Romualdem i Jerzym. Osiedlili się na Ziemiach Odzyskanych w Świebodzinie. Brat Józefa Antoni - mój dziadek nie palił się do wyjazdu, gdyż wierzył, że na tereny nad Niemnem wkrótce powróci Polska. Kochał tę ziemię rodzinną, gdzie się urodził, wychował i gdzie od XVI wieku żyli przodkowie Wydrzyckich. Widząc tę zwłokę i niezdecydowanie oraz wiszący nad jego głową pobór do Czerwonej Armii, mój ojciec latem 1957 roku napisał list do stryja Józefa z prośbą o pomoc w wyjeździe. Okazało się, że przysłanie zaproszenia znacznie usprawni wyjazd. Co ciekawe, Czesław prosił stryja o zaproszenie w pierwszej kolejności dla siebie, ponieważ nie miał zamiaru czekać na decyzję rodziców. Oczekiwanie na odpowiedź z Polski dłużyła się młodemu Czesławowi, ponieważ w październiku 1957 roku wyjechała do Gdańska jego dalsza rodzina, w tym także kazachscy zesłańcy, którym udało się powrócić z katorgi w rodzinne strony. Stryj stanął jednak na wysokości zadania i na czas przysłał zaproszenia dla wszystkich członków rodziny: rodziców - Anny i Antoniego, siostry Jadwigi i dla Czesława. Wyjechali w maju 1958 roku i byli ostatnią polską rodziną, która opuściła Wasiliszki.

- Bardzo tęsknił za krainą dzieciństwa?

- Zdecydowana decyzja Czesława Wydrzyckiego o szukaniu ojczyzny, skoro ona nie wraca na swoje dawne tereny, wypaliła w nim ślad na resztę życia. Tęsknotę za krainą dzieciństwa w jego twórczości muzycznej i w poezji słychać już było zawsze. Każda myśl warta wyśpiewania, oglądana była przez czas przeszły, zaszczepione wartości domu rodzinnego - wartości szlachetnego, prostego życia, grobów przodków, smętek straty cennego, pierwotnego daru, który jednocześnie dał mu wolność tworzenia i stworzył prekursora nowych nurtów w polskiej muzyce.

Wasiliszkowskie pagórki - Czesław Wydrzycki z żoną Marią

- Jak Pani postrzega decyzję o repatriacji w kontekście rozwoju artystycznego swojego taty?

- Mając możliwość obserwowania rozwoju i życia dzisiejszej Białorusi - ja szczególnie, bo jeździłam tam do rodziny mojej mamy w latach 60,70,80-tych, mogę przypuszczać, że talent Czesława Wydrzyckiego - późniejszego Niemena nie miałby takiego bodźca do rozwoju, gdyby nie wyjechał we właściwym czasie do Polski. Potwierdziły to dwa powroty mojego ojca do Wasiliszek (1976 i 1979).

 - Jakie emocje przywiózł z tych sentymentalnych podróży?

Czesław Niemen w Wasiliszkach 1979r.

- Przywoził rozczarowanie. Wszystkie cenne wspomnienia, które nosił w sobie tyle lat, w świecie fizycznym były już tylko prochem. Jego piękny, budowany przez ojca i stryja dom, zastał zdemolowany i zrujnowany. Odsprzedany jakiemuś krajanowi, trafił w końcu w ręce białoruskich władz jako sklep spożywczy. Bujny, zadbany ogród - miejsce zabaw i odpoczynku, zasobny i hołubiony przez matkę i starszą siostrę, zryty koleinami dostawczych samochodów, traktorów kołchozowych, zarósł chaszczami. Rzeka Lebiodka niegdyś obrośnięta pachnącym tatarakiem, malowniczo meandryczna, miejsce radości dzieciaków i młodzieży, kąpielisko i romantyczne uroczysko, a zimą lodowisko, została przeobrażona w zwykły ciek wodny, kanał melioracyjny, nad którym już nic nie chciało rosnąć.

Pola pełne pagórków, skupisk drzew i kęp krzewów zrównane zostały na potrzeby płaskich zasiewów pobliskiego kołchozu. Jest takie zdjęcie z 1979 roku, na którym ojciec siedzi na kamieniu, na wasiliszkowskim polu, w tle kościół Piotra i Pawła. [zdjęcie to rozpoczyna niniejszy wywiad - przyp. red] I jeszcze jedno - profilowa zaduma nad widzianym przed sobą krajobrazem [powyżej - przyp. red]. Te zdjęcia są jak kropka na końcu rozdziału. Więcej nic nie ma. Nie chciał już nigdy wracać w te strony - wszystko co cenne uniósł i zachował w sercu. Do końca.

Czesław Wydrzycki z kolegą w Wasiliszkach

- To, że los skierował Pani rodziców do Trójmiasta, to  dowód na to, że oprócz wyjątkowego talentu Czesław Wydrzycki miał w życiu też dużo szczęścia. To przecież tam działał Franciszek Walicki, bez którego trudno dziś sobie wyobrazić pierwsze lata Jego kariery.

Lata 60-te Gdańsk

- Wpływ Trójmiasta na karierę muzyczną mojego ojca miał ogromne znaczenie, ale wybór, że zostanie właśnie tam, nie był taki oczywisty. Pierwszy pomysł rozwoju swojej muzycznej edukacji powstał w nim od razu po przyjeździe do Polski. Niestety, Białogard, gdzie w rezultacie zatrzymała się rodzina ojca i dokąd dojechała z Wasiliszek moja mama, gdzie w końcu i ja się urodziłam, nie stwarzał możliwości muzycznego rozwoju. Ojciec chciał się uczyć w szkole muzycznej w Poznaniu i prosił o pomoc swojego stryja Józefa, który był pedagogiem, dyrektorem liceum i mieszkał blisko Poznania - w Świebodzinie, o rekomendację w jego staraniach dostania się do szkoły. Nie było to jednak takie proste dla repatrianta i w rezultacie jedyne miejsce znalazło się właśnie w Gdańsku w Liceum Muzycznym na ul. Partyzantów. Jednak klasa śpiewu czy fortepianu dla dorosłego absolwenta radzieckiej dziesięciolatki, z radziecką maturą też była szalonym wyzwaniem. Ojciec wybrał jedyną możliwą opcję nauki - klasę fagotu. Od września 1959 roku zamieszkał u swojej rodziny na gdańskim Osieku i to tutaj dojechała do niego z Wasiliszek 19-letnia żona Maria, która też rozpoczęła naukę w Gdańsku w szkole pielęgniarskiej przy Akademii Medycznej.

- Jak tato godził naukę z pracą zarobkową?

- Szkoły muzyczne, tak wtedy, jak i dzisiaj (moja najmłodsza córka, a wnuczka Czesława Niemena jest uczennicą IX klasy Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II stopnia) są dosyć elitarne oraz hermetyczne w metodyce nauczania i stanowią wyzwanie dla niepokornych, mających swoją wizję rozwoju i idących własną drogą uczniów. Dość powiedzieć, że wybitny indywidualizm ojca nie był mile widziany przez dyrektora szkoły muzycznej. Gdy w sierpniu 1960 umarł mój dziadek Antoni Wydrzycki, ojciec musiał sam utrzymać się i oprócz nauki podejmować różne, dorywcze prace (w tym także w porcie przy przeładunkach). Często były też występy w kawiarniach i restauracjach do tzw. kotleta, co rzecz jasna w tamtych czasach nie było dobrze widziane, a wręcz tępione. Przemęczenie, często pusty żołądek, na utrzymaniu żona i dziecko w Białogardzie doprowadziło do opuszczania godzin lekcyjnych, opuszczenia się w nauce, a w rezultacie do wyrzucenia ze szkoły i z bursy szkół muzycznych przy ul. Gnilnej. W liście do siostry ojciec skarżył się wręcz na prześladowanie ze strony dyrektora , a z jego treści wynika, że był na granicy załamania.

Czesław Wydrzycki w wydaniu latynoamerykańskim

- Jaki wpływ w Pani ocenie na twórczość Czesława Niemena miał Franciszek Walicki? Podobno z niemałym trudem przekonał ojca, żeby zamiast piosenek latynoskich i rosyjskich zaczął śpiewać big bit?

- Pasmo niepowodzeń, jak powszechnie wiadomo, przerwał wreszcie sukces na Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie w 1962 roku i poznanie Franciszka Walickiego. Jeśli pan Walicki miał trudności w namówieniu ojca do zmiany swojego repertuaru i wizerunku, to być może powodem był wrodzony, ojcowy profesjonalizm. Można powiedzieć, że w roku 1962 Czesław Wydrzycki był już profesjonalnym wykonawcą muzyki południowoamerykańskiej, bo korzystał z bardzo autentycznych jej źródeł. Otóż, występując w gdańskim kabarecie "To Tu" w Klubie Studentów Wybrzeża Żak z gitarą i zespołem Zbigniewa Wilka, poznał tam attache kulturalnego konsulatu brazylijskiego w Gdańsku, pana Orlando. Podziwiając piękny głos Czesława Wydrzyckiego, pan Orlando w geście  uznania udostępnił mu swoją bogatą płytotekę i oryginalne teksty. Tak hojnie wyposażony i doceniony, młody Czesław z wielką lubością śpiewał bossa-novy. Przyzwyczajenie jest drugą naturą, na szczęście nie w przypadku mojego ojca, który dał się jednak w końcu namówić Franciszkowi Walickiemu na oczekiwaną w kulturze muzycznej odmianę.

- W roku 1962 Czesław Wydrzycki odniósł sukces na Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie i w nagrodę pojechał w trasę z Czerwono-Czarnymi. Jak bardzo ten moment wpłynął na Pani Ojca oraz na funkcjonowanie całej rodziny?

Czołowe gwiazdy polskiego big bitu w paryskiej Olympii

- Nie mogę pamiętać nic z początków kariery mojego ojca. Urodziłam się w 1960 roku i przez pięć lat wychowywała mnie w Białogardzie babcia Anna - matka mojego ojca, bez rodziców, którzy oboje wrócili na Wybrzeże, aby ukończyć swoje szkoły. Do Białogardu wieści z wielkiego świata nie dochodziły. Dopiero, gdy zamieszkałam z mamą w Gdyni, dotarło do mnie, że - po pierwsze mam rodziców, ojca, który jeździ po świecie i nigdy nie ma go w domu i ludzi dookoła, którzy moim ojcem szalenie się ekscytowali. Do domu mamy przychodziły kolorowe pocztówki ze świata i listy do mnie, a przyjazd taty okupowany był tłumem wielbicieli i zwykłych gapiów, którzy podziwiali jego samochody. Nie mam niestety wspomnień domowego ojca w kapciach, przy pracy, przy stole, gdyż moi rodzice rozwiedli się w 1969 roku. Oblicze ojca, jako głowy rodziny, patriarchy poznałam dopiero z wizyt w jego domu w Warszawie, w otoczeniu nowej rodziny, przyrodnich sióstr. Z obserwacji gościa trudno się jednak wypowiedzieć, szczególnie że byłam już wtedy dorosłą kobietą, wkrótce mężatką, matką.

- Jakie wspomnienie z dzieciństwa szczególnie Pani zapamiętała?

- Ojciec z mojego wczesnego dzieciństwa zawsze będzie dla mnie efemerycznym gościem, owianym tajemniczością i tajemniczym zapachem, z długim spojrzeniem oceniającym mój wzrost i rozwój, ale nie taksującym. Patrzył na mnie jakby przez coś, przez namacalną perspektywę, z czułością, jaka zawsze była w tym wzroku. Posiadał też łagodny głos i uśmiech. Zabierał mnie od mamy na wszystkie swoje występy na Wybrzeżu i stąd w sopockim Grand Hotelu czułam się jak we własnym domu, a Opera Leśna zawsze będzie mi się kojarzyć ze sceną Niemena. Miałam wówczas także okazję poznać współpracujących z ojcem muzyków, przysłuchiwać się próbom, słuchać koncertów i chodzić z nimi na plażę. Mam w pamięci Adę Rusowicz, która w latach 60-tych była przyjaciółką ojca, Piotra Janczerskiego, Jerzego Grunwalda i zawsze bardzo serdecznie witaną przez niego Marylę Rodowicz.

Czesław Wydrzycki w Świebodzinie z rodziną stryja Józefa

- W tym roku mija 52 lata od powstania polskiego utworu wszech czasów. Czym dla Pani jest "Dziwny jest ten  świat"?

- Te lata nie były przeze mnie analizowane i oceniane jako studium kariery ojca. Mimo, że był to dla niego świetny okres prosperity, uznania i uwielbienia przez wielu miłośników, dla mnie było to po prostu chłonięcie ojca, jako zjawiska i naturalnej potrzeby po prostu bycia. Ocenę powstawania i rozsławiania kolejnych przebojów zostawiałam zawsze jego wielbicielom. Dla mnie był tylko ojcem. Wraz z dojrzewaniem i dorosłością miało się to zmienić, na profesjonalne studium także i tego, jak dziwny jest ten świat i jak sprawić, aby może dzięki muzyce i poezji Czesława Niemena stał się piękny i bardziej zrozumiały.

Mielenko 1958r.

- Jak przyjęła Pani decyzję taty o zmianie nazwiska?

- Kwestia zmiany nazwiska, poprzez dołączenie do rodowego Wydrzyckiego, wymyślonego przez panią Czesławę Walicką - Niemena ominęła mnie. Ja zawsze (aż do zamążpójścia) byłam tylko Wydrzycka i może dlatego bardzo skutecznie umiałam oddzielić sławnego artystę Czesława Niemena od mojego ojca.

Farida przytula małą Marię - córkę Czesława Niemena fot. Stefan Figlarowicz

- W czerwcu 1970 Czesław Niemen wystąpił na festiwalu Cantagiro we włoskiej Fiuggi...

- ...gdzie w jego życiu pojawiła się Concetta Gangi, czyli Farida - jedyna miłość, jaką świadomie było mi dane u ojca obserwować i jedyne dzielone ze mną jego osobiste szczęście. A potem osobisty dramat. Doświadczenie niepowtarzalne, gdyż miłości moich rodziców już nie widziałam, a miłość do drugiej żony, Małgorzaty działa się z daleka ode mnie. Dlatego właśnie tę miłość tak zapamiętałam od czasu koncertu w Sopocie, gdy podczas ich wspólnych tras po Polsce, ojciec specjalnie przywiózł mnie do Opery Leśnej i przedstawił Faridzie. Jej gest serdecznego przytulenia obcego i okazuje się, bardzo bliskiego dziecka, pozostanie ze mną na zawsze z wdzięcznością, która wyposaża na lata. Do dnia dzisiejszego jesteśmy sobie z Faridą bardzo bliskie. Ona widzi we mnie swojego Niemena, a ja w niej mojego szczęśliwego ojca. Ojca już nie ma, ale ciągle żyje jego wielkie, chociaż krótkotrwałe szczęście. Czasami tyle musi wystarczyć.

- Jakie piosenki z repertuaru Czesława Niemena są Pani najbardziej ulubionymi i przy których najbardziej Pani się wzrusza?

Festiwal opolski 1975 fot. Wikipedia

- Z przebogatego repertuaru ojca najbardziej lubię interpretacje twórczości naszych wielkich poetów, w tym Cypriana Kamila Norwida. Wydaje mi się, że poezja jest dla mnie codziennością, bo widzę świat przez jej dygresyjną ulotność, toteż i niemenowe interpretacje są dla mnie najbardziej wzruszające. A głos Czesława Niemena, który jednocześnie jest głosem mojego ojca, śpiewającego słowa wchodzące w duszę i z niej wychodzące, jest przeżyciem na samotną raczej kontemplację.

- Pani ukochany album Czesława Niemena?

- Bardzo przeżywam słuchanie płyty Terra Deflorata. Nie tylko ze względu na opisane w niej także i moje widzenie świata, ale też dlatego, że dane mi było zostać jednym z pierwszych słuchaczy roboczej taśmy i poczuć się dumną recenzentką, z której opinią tata zawsze bardzo się liczył. Jechaliśmy wtedy razem jego żółtym Mercedesem dostawczakiem (przede wszystkim sprzętu muzycznego na koncerty) na mazowiecką wieś. Sielski, typowo polski krajobraz, nieśpieszna podróż, rozmowa i zasłuchanie - Dałeś nam Panie...

- Słowa, które stanowią dla Pani Jego duchowy testament?

- W każdym autorskim utworze Niemena, czy w interpretacji innych, ale też niemenowych, bo niesionych jego muzyczną duszą, znajduję coś dla siebie. Bywa, że jako odpowiedź na jakiś codzienny dylemat, ale najbardziej lubię "Sonancję" z płyty Spodchmurykapelusza i słowa do tej pieśni uważam za jego duchowy testament.

Żeby z chaosu

rzecz wyodrębnić

z kształtu

ułożyć wątek

to jak ocenić

dzieło bezcenne

z jarmarcznych

stosów

unieść perełkę

wyjątek

I tak się zachwycić

doskonałością

unikalnego odkrycia

by ponad interes

przepych i blichtr

cieszyła urodą

prostota życia

Żeby z patosu

słów nadużytych

wydobyć sens

najpiękniejszej idei

to jak odbudować

ruinę domu

odnowić ducha

Per

G r a t i a m

D e i

Niechaj więc

gniewny

vulgaris głosiciel

któremu modernizm

namieszał w głowie

niech nie zaciemnia

myśli przedświtu

poezja

to nie obsesja

narkonałogu

to dobroć poety

w ucieleśnionym

słowie 

 - Jaki był Czesław Niemen?

- Był perłą i wyjątkiem wyodrębnionym z chaosu swoich dziejów i przeżyć. Na szczęście tylu ludzi dobrej woli rozpoznało jego wyjątkowość, zachwyciło się i doceniło sens duchowej prostoty. Z takim podejściem do życia można odbudować ruinę wszystkiego i odnowić ducha tego dziwnego, lecz pięknego świata.

Autor wywiadu dziękuje Wiesławowi Wilczkowiakowi za pomysł na tę rozmowę oraz kontakt z Panią Marią. Wszystkie zdjęcia oprócz jednego pochodzą z rodzinnego albumu pani Marii Gutowskiej.